İKLİM TİPLERİ

Ekvatoral iklim:Günlük ve yıllık sıcaklık farkı az.Konveksiyonel yağışlar var. Bitki örtüsü yıl boyu yeşil kalan yağmur ormanları.

Tropikal-Subtropikal-Savan iklimi:Düzensiz yağış rejimi.Maksimum yağış yaz.Konveksiyonel yağış. Sudan,Çad,Moritanya,Venezuella,Kolombiya,Peru,Bolivya

Muson:Düzensiz yağış rejimi (6 ay yaz, yağış bol) Muson rüzgarları etkili.Dünyanın en fazla yağış alan yeri Hindistanın kuzeydoğusundaki Çerapunçi. Orografik yağış. Yazın yeşeren geniş yapraklı muson ormanları bitki örtüsü.

Çöl:Sıcaklık farkı çok.Konveksiyonel kökenli sağnak yağışlar.Kurakçıl ot ve kaktüsler var.

Akdeniz:Yazın sıcak ve kurak,kışın ılık ve yağışlı.Cephe yağışı (max kış). Kızılçam ve kızılçamların tahrip edilmesiyle oluşan maki bitki örtüsü.Orta Şili, Afrika güneyindeki Kap bölgesi ve G Avustralya'da da görünür.

Okyanusal iklim: Batı rüzgarları ve sıcak su akıntıları sayesinde.Alçak yerlerde geniş yapraklı ve yüksek yerlerde iğne yapraklı ormanlar bitki örtüsü.

Step:Düzensiz yağış rejimi.(maksimum ilkbahar)Bozkır bitki örtüsü. Ilıman ve sıcak kuşakta karaların içinde

Karasal iklim:Düzensiz yağış rejimi (maksimum ilkbahar) Tayga bitki örtüsü. Sibirya,Kanada,D Avrupa

Tundra:Yosun ve otlardan oluşan tundra bitki örtüsü.İskandinavya,Kanada kuzeyi,Sibirya kuzeyi,Grönland kıyısı

Kutup:Bitki örtüsü yok.Grönland içi, Antarktika, Kutuplar.

POLİMERLEŞME

-1933:Gibson Fawcett keşfeder (polieteni kazara bulurlar)
-Polieten: Kolay şekillenir, dayanıklı, elektrik yalıktanı
-Polimerler: PVC (yapay deri),PS,PTFE (teflon), PET,naylon vb.
-Alkenlerin ikili bağlarından zayıf olanı birbirine bağlanarak tek çeşit monomerlerden oluşturulabilir.
-İki farklı monomerin birleşerek küçük bir yapının ayrılmasıyla gerçekleşen polimer tepkimesi=kondenzasyon polimerleşmesi (dehidrasyon vb)
-PVC: Yapay deri
-Poliüretan: sünger doku
-Polietilen:Poşet
-Poliester:Kumaş,şişe
-Katılma polimerleşmesi yapanlar: PVC,PS,PTFE,PET...

YAPAY MALZEMELER
-Termoplast (ısıl-yumuşar) maddelerin ilki PVC:su geçirmez
   *Kalınken sert:oluk,oyuncak,perde kornişi yapımı
   *İnceyken esnek:kablo ve döşemecilik
-Poliakrilik plastiklerin en önemlisi:pleksiglas (uçak kanopileri)
-naylon: kuvvetli,esnek,emici değil

HİDROLİZ
-Sindirim
-Sırf polimerde değil; örneğin etil asetat molekülünde de olur.
-Poliamidin parçalanması

POLİMERLERİN KULLANIM ALANLARI
-Yapay ipek: poliakrilonitril
-Fotoğraf filmleri:Polikarbonat (eskiden polyesterdi=
-Gözlük camı: polikarbonat (organik cam), kontak lensler (polimetilmetakrilat)
-Su tesisatı:PVC (ısı yalıtımı, su geçirmez)
-Lekeye dirençli halı:Politetrafloroetilen

KAUÇUK
-G Amerika,Malezya vb. yerlerdeki ağaçlar kesilirse lateks sıvısı akar, bunda kolloidal şekilde dağılmış kauçuk taneleri bulunur.
-Formik ve asetik asitle sıvı çöktürülür, kauçuk damıtılır ve polimerleştirilir (Na katalizör)
-Charles Goodyear tesadüfen kükürt-kauçuk'u ısıtarak elastik ve ısı yalıtımına sahip bu maddeyi bulunur. Bu işleme bugün vulkanizasyon denir.

KİMYASAL DEĞİŞİMLER

KİMYASAL VE FİZİKSEL ÖZELLİKLER

-Kimyasal değişimler sonucu maddenin kimlik özelliği değişir.

-Maddenin tepkimeye girdiği koşullar kimyasal özellikle ilgili. Özellikleri şartlara bağlı değişebilir.

-Fiziksel hal,yoğunluk,erime noktası,kaynama noktası,renk vb. fiziksel özelliklerden (5 duyu organıyla algılanabilir)

-Kimyasal tepkimelere dayalı kimlik değişimleri elektron alışverişi temelinde açıklanır.

KİMYASAL TEPKİMELERDEN NOTLAR

-Altın ve CO2 Oksijenle tepkime vermez. Altın asitle de tepkime vermez. Çünkü asal metaldir.

LPG VE DOĞAL GAZ ARASINDA NE FARK VAR?

-LPG doğal gazın aksine havadan ağır. Enerjisi de daha fazla. Ekonomik taşımacılık için ideal.

ELEKTROLİZ

-Maddelerin elektrik enerjisi kullanılarak bozunması

-Elektrolizle kaplama güzel görünüm ve dayanıklılık kazandırır. Önce çelik dolmakalem katota bağlanır ve elektrolitin (Bakır süyanür) içine koyulur, sonra ilk olarak Ni kaplamayla kaleme parlaklık ve dayanıklılık kazandırılır; son kat da altından olur.

TEPKİME TÜRLERİ

KİMYASAL TEPKİMELER:Yanma,çökelme,asit-baz,redoks

Yanma:Yanıcı madde,hava,tutuşma sıcaklığı gerekir.Havadan yoğun ve oksijenle tepki vermeyen maddelerle CO2 tepkimeye girerse yanma durur.

-Mum, C ve H içeren bileşiklerin karışımıdır.Buhar havadaki oksijenle yanır. Alevin sarı kısmını C parçacıkları oluşturur. Gaz halindeki C tanecikleri yapıştığı yere is yapar.

Çözünme-Çökelme:Pamukkale travertenleri,sarkıt, dikit, deniz suyundan Mg eldesi

-Moleküler çözünme:Şeker ve etil alkol

-İyonik çözünme:NaCl vb

Nötrleşme (asit-baz):

-Bal arısının insanı sokunca verdiği salgı asidiktir sodyum bikarbonat (yemek sodası) veya amonyakla acısı diner.

-Eşek arısının salgısı baziktir; sirkeyle acısı diner.

-Tuzları ayırt etmek için metil oranj kullanılır: Asitle kırmızı, bazla sarı, nötr ortamda portakal rengi verir.

Redoks

-Pilde olur.

-İndirgenme ve yükseltgenme birlikte yürür.

-Hidrojen alan madde indirgenir (margarin)

-Hidrojen veren madde yükseltgenir (yiyeceklerin bozulması)

-H2O2 hem indirgen hem yükseltgendir.

-Redoks, ağartmada kullanılır (giyim ve gıda). Ayrıca polimerleşme reaksiyonui sudan Fe uzaklaştırmada da kullanılır.

-Oksijen: Tıp ve kaynakçılık

-Klor:Ağartıcı ve dezenfekten

-H2O2:tıp ve boyacılık

-Potasyum per manganat: renk giderici ve dezenfekten

-Adaçayı ve biberiye büvutta yükseltgenme oluşmasını önler (antioksidan). Kötü kokuları giderir.

-Laktik asit karaciğerde dinlenmeyle yükseltgenir ve etkisizleşir.

YAKIT PİLLERİ VE AKÜMÜLATÖRLER

-Temel yakıt hidrojen. 

-Su oluşumu sırasında elektrik akımı üretir.

-Yakıt pilleri aküye benzer.

ORGANİK BİLEŞİKLER

-Anorganik bileşikler organiklere göre çok daha az;çünkü Karbon çok işlevli (4 bağ yapar) ve organikleri oluşturur.

-Organikler yanıcı ve erime noktaları çok düşük;ama anorganikler genelde yanıcı değil ve erime noktaları çok yüksek

-Organikler genelde suda çözünmez ama anorganikler çözünür

-Organikler genelde kovalent yapılı ama anorganikler genelde iyon

-Organik reaksiyonlar gerçekleşmesi için fazla ısı ve zaman gerekir

-Organik bileşikler genelde kokulu,anorganikler kokusuz

-"Organik" kelimesini ilk kullanan Berzelius

-Simya zamanında:

   *üzümden şeker eldesi

   *damıtmayla alkol eldesi

   *meyve fermentasyonları

   *yağ eldesi ve sabun yapımı

   *indigo ve alizarin vb boyar maddeler biliniyordu

-Özütleme işlemi Scheele ile geliştirilir

-Lavoisier ve Liebing ölçüm yaparak ampirik formül bulur.

-Wöhler Amonyum siyanattan (inorganik) üre (organik) oluşturur.

Üzüm:tartarik asit

Elma:malik asit

Limon:sitrik asit

Kuzu kulağı:oksalik asit

Hayvan ve bitki:gliserin

İdrar:üre

At idrarı:hippurik asit

Hayvan:kolesterol

Bitki:morfin,kinin,striknin

İnsanlardaki başlıca yağ asidi:palmitik asit

HİDROKARBONLAR VE YAYGIN ORGANİK BİLEŞİKLERDEN NOTLAR

-Alkanlar halkalı yapıda olabilir (siklo alkanlar). En basit üyesi siklopropan olur

-Alkenlerin en basiti Etilen (eten) olur

-Alkenlerin en basiti etin (asetilen) olur

-Benzen:Petrol,kömür,vanilya vb. Has kokusu var.

-Alkol:Hidroksil grubu olacak.Tekse monoalkol, çoksa polialkol.

   -C2H6O2: glikol

   -C3H8O3:gliserin

-Karbonhidratlar:Doğada en çok bulunan bileşik.

-Karboksili asitler:Karboksil grubu olacak.

   -HCOOH:Metanik asit (formik asit,karınca asidi)

   -C2H5O2:Etanoik asit (asetik asit,sirke asidi)

-Amino asitler: --NH2 (amino) ve karboksil bulunduracak.

   -C2H5NO2:glisin

   -C3H7NO2:alanin

ORGANİK BİLEŞİKLERDE HİDROFOB VE HİDROFİL GRUPLAR

-Hidrofil: --OH, --COOH, --NH2, --SO3H vb

SABUN VE SABUNLAŞMA

-Yağ+Baz=sabunlaşma

-2000 yıl önce Fenikeliler hayvan yağını odun külüyle (K2CO3=bazik) ısıtarak bulmuş

-Na içeren sabun=beyaz sabun=sert sabun

-K içeren sabun=arap sabunu=yumuşak sabun

-Suda çözününce bazik özellik gösterir.

-Kuyruk apolar, baş polar

DETERJAN

-Yapay sabun

-Alkollerin sülfatlarının sodyum tuzları

-Sert suyun çöerdiği Ca+2 ve Mg+2 iyonlarının çökmesini önlediğinden suyun sertliğinden etkilenmez

POLARLIĞIN ÇÖZÜNMEDEKİ ROLU

-CS2, heksan ve benzen apolardır; apolarları daha iyi çözerler

-Benzer benzeri çözer

 

BİLEŞİKLER

KATMAN ELEKTRON DİZİLİMİ İÇİN KURALLAR
-2n*n
-İlk iki katmandan sonra kalan elektron sayısı 10'a kadarsa ilkokul bilgisine göre
-Kalan elektron sayısı 10'dan fazlaysa en dış katmanda 2 elektron kalacak şekilde 3. katmana geri kalan yerleştirilir.

ALKALİ METALLER
-Periyodik cetvelin aktif metalleri
-Erime ve kaynama noktaları Hg ve Ga hariç diğer tüm metallerinkinden düşük

TOPRAK ALKALİLER
-Tepkimeye girme eğilimleri daha az

HALOJENLER
-Oda koşullarında Flor ve Klor gazi Brom ve İyot katı

SOYGAZ
-Erime ve kaynamaya noktaları bayağı düşük. En düşüğü Helyum (tüm cetvelde)

YÜKSELTGENME BASAMAĞI
-Oksijeninki -2, ama Hidrojen peroksitte falan -1, OF2'de de +2
-Hidrojen bileşiklerinde genelde +1, ama metal hidrürlerde (NaH falan) -1.
-Oktet kuralı kimyasal bağ için şart değil. Geçiş elementleri buna uymaz. Geçiş elementleri ve ametaller bileşiklerinde farklı yükseltgenme basamaklarına sahip (F hariç)

İYONİK BİLEŞİKLER
-Geçiş elementlerinden hep +2 değerlikli olanlar: Zn, Cd, Ni

İYONİK BİLEŞİKLERİN ÖRGÜ YAPISI
-Elektriksel itme ve çekme kuvvetleriyle düzenli kristal örgü yapı oluşumu. Katı haldedir. Serbest hareket edemez ve katı halde elektriği iletmez.
-Çoğunlukla anyon hacmi katyonunkinden büyük;anyonlar arası boşluğa katyonlar girer
-NaCl: 6 Na+ 1 Cl- etrafında toplanarak iyonik kristal yapı oluşturur (veya tersi) ve bu tekrarlayan yapısal birime birim hücre denir.
-CsCl:Cs , Cl ile kaplı bir kübün merkezinde. Kübik birim hücre oluşur.
-İyon yapıdaki bileşikler sert ve kırılgandır. Erime-kaynama noktaları çok yüksektir.

BORAKS
-Na2B4O7.10H2O
-çizgi renkler bulunur yapısında. Daha çok tuzlu göl suyundadır.
-Mineraldir.
-Alternatif enerji kaynakları arasında yer alır karbonat, sülfatla birlikte bulunur.

KOVALENT BİLEŞİKLER
-Elektronlar ortaklaşa. Moleküller arası kuvvetler daha zayıf;erime ve kaynama noktaları da daha düşük
-Oda koşullarında gaz veya ona yakın bir fazdadır.

KOVALENT ÖRGÜLÜ KATILAR
-Kovalent bileşiklerin çok azı katıdır. Onlara da kovalent örgülü katı denir.
-Atomları bir arada tutan kovalent bağlardır.
-Erime ve kaynama noktaları çok yüksek,çünkü zincirleme bağ sayısı çok
-Elmas ve grafit (C allotropları),Beyaz ve kırmızı fosfor (P allotrpları), rombik ve monoklinik kükürt (S allotropları), Ozon ve Oksijen (O allotropları).
-Bu allotroplar element atomlarının farklı dizilişlerinden dolayı farklı fiziksel ve kimyasal özellikler gösterir.
-Elmas düzgün 4 yüzlü (tetrahedral) yapıda;çok sert
-Grafiti düzgün altıgen yapıda;yumuşak.
-Geometrik yapıda olmadan şekillenen karbon (amorf karbon): matbaa mürekkebi
-B2O3 (cam kap) ve SiO2 (cam)


ORGANİK BİLEŞİKLER
C yapısından dolayı organik bileşik çeşidi anorganikten çok.
Organik bileşikler yanıcı ve erime noktaları düşük.Genelde suda çözünmez.
Organik reaksiyonlar için genelde fazla ısı ve zaman gerekir.
Çoğu kokuludur.
Simyacılar bitkisal yağ eldesi, sabun yapımı, indigo ve alizarin gibi bitkisal boyaları yapmayı biliyorlardı.
Schlee özütlemeyi buldu:
   *üzüm:tartarik asit
   *elma:malik asit
   *limon:sitrik asit
   *kuzu kulağı:oksalik asit
   *hayvan ve bitki:gliserin
   *idrar:üre
   *at idrari:hippurik asit
   *hayvan:kolesterol
   *bitki:morfin,kinin,striknin
Lavoisier terazi kullanınca ve Lieig çalışmalarıyla organik bileşiklerin ampirik formülleri bulundu
Wöhler ilk kez inorganik maddeden organik bileşik sentezledi: Amonyum siyanattan üre.


Hidrokarbonlar
Eten'in diğer adı etilen
Etin'in diğer adı asetilen
Etandiol'ün diğer adı glikol
Propantriol'ün diğer adı gliserin
Metanoik asitin diğer adı formik asit veya karınca asidi
Etanoik asitin diğer adı asetik asit veya sirke asidi
2 karbonlu amino asit: glisin
3 karbonlu amino asit: alanin
İnsandaki başlıca yağ asidi:palmitik asit



Sabun-Sabunlaşma
Sabun: Alkali madde+değişik türden yağlar
Sabun suda çözününce bazik ortam oluşur ve baz kiri yumuşatır.
Deterjan yapay sabundur. Akkollerin sülfatlarının sodyum tuzlarıdır.Sabunun aksine sert suyun içindeki Ca++ ve Mg++ iyonlarının çökmesini önler ve suyun sertliğinden etkilenmez.



APOLARLIK VE POLARLIK
-Apolarların çekim kuvvetleri polarlara göre daha düşük;erime ve kaynama noktaları da daha düşük,buhar basınçları daha büyük

UÇUCULUK
-Aseton ve dietil eter uçucu, civa uçucu değil

KİMYANIN GELİŞİMİ

ESKİ ÇAĞLARDAN KEŞFEDİLEN MADDELER

-Ateşin maddeleri yaktığı ve erittiği öğrenilince demir, bakır ve kalay madenleri karıştırılır

-Kürkler işlenerek giyecek yapılır

-İnsanlar yüzlerini bitkisel ve madensel boyalarla boyar (Mısırlılar "kohl" ile boyarmış. Yeşil boyayı malahit, siyah boyayı PbS, Antmon (II) sülfür, CuO, Mangan oksit ile sağlarmış)

-Tuz keşfedilir

-CuSO4=göztaşı (zehirlenenleri rahatlatmak için)

-KAl(SO)4.12H2O=şap (hastalıklardan korunma ve tedavi amacı)

-Rezene, maydanoz, çam, terebentin, kendir, safran, ısırgan otu vb.

-Lokman Hekim ölümsüzlük iksirini bulmaya çalışmış

-Nane limon (mide üşütmeleri için)

-Kükürt buharıyla ağartma ve bandırma (sarartılmış kayısı vs)

SİMYA

-Teorik temelleri yok

-Sistematik bilgi birikimi yok

-Kimyaya geçişin öncülüğünü yapmış. Araç gereç vs. geliştirmiş

-Johan Joachim Becher: Terra Pinguis denen ateş elementinin yanma sırasında kaçan nesne olduğunu düşünür. Bu nesneye filoj,ston (ateş ruhu) der

-Madenlerin işlernmesi, metaller üzerinde çalışmalar, mürekkep, kozmetik, boya, deri boyanması, seramik, cam, esans üretimi vb.

-4 öge kuramı (ateş, su , hava, toprak)

-FeSO4:vitriyol

-H2SO4:zaç yağı (ağartma ve boyacılıkta)

-HNO3:kezzap

-HCl:tuz ruhu

-KNO3:hint güherçilesi

-NaNO3: şile güherçilesi

-Zaç yapı bir süre sonra sanayinin ham maddesi haline gelir.

ELEMENT KAVRAMININ TARİHSEL GELİŞİMİ

-Başta 4 öge kuramı

-Sonra kendinden basit maddelere dönüşemeyen saf maddeler tanımı yapılır. Ama radyoaktifliğin keşfiyle Uranyum ve Toryum'un değişmesi bunu da çürütür. Ayrıca kireç, NaOH vb. ayrışması zor maddeler de element sayılıyordu.

-Van Helmont: Kimya bilimine nicellik kazandırır. Terazi kullanır.

KİMYANIN TEMEL KANUNLARI

Kütlenin Korunumu Kanunu

-Antoine Lavoisier: Hiçbir şey yoktan var olamaz. Madde yapısındaki değişimler kimyasaldır ve kütle korunur. Yanma olayına ilişkin yeni kuram geliştirir.

Sabit Oranlar Kanunu

-Proust: Elementler belirli kütle oranında birleşir.

Katlı Oranlar Kanunu

-Dalton'un atom teorisi bunu destekler

Birleşen Hacim Oranları

-Gay Lusaac: Dalton'a destek olarak bunu ileri sürer. Ama Dalton eşit hacimler-eşit sayılar varsayımını reddeder.

-Avogadro sonradan doğruluğunu kanıtlar. Dalton'dan farklı olarak "molekül" terimi kullanır. Aynı sıcaklık ve basınçta farklı gazların eşit hacimleri eşit sayıda atom veya molekül içerir.

KİMYASAL BAĞIN TARİHSEL GELİŞİMİ

-Empedokles:Ögeleri sevgi bir araya getirir (çekme), nefret ayırır (itme). Madde ve kuvvet ayrıdır.

-Demokritos:Maddelerin dış yapıları farklı. Pürüzsüzler akışkan (su), pürüzlüler katı (tuz)

-Aristo:Madde atomları aynı ama atomların konumu ve düzeni farklı.

Maddenin Halleri ve Kimyasal Bağlar

-Oda koşullarında farklı fiziksel haller: moleküller arası çekim kuvveti

-Na ve Cl iyonları elektrostatik çekim kuvvetiyle birbirini çeker

9. SINIF KİMYASI

9. sınıf kimyasından çekiyorum. Eminim tek çeken de ben değilim.
Konu konu MEB kitabındakileri yazayım da belki iyi gelir.

FİZİĞİN DOĞASI

FİZİĞİN ALT ALANLARI


A-Klasik Fizik
1-Mekanik:Hareket inceler. Kinematik hareket ve kuvveti, statik denge konumundaki katıların durumunu konu alır. Dinamik hareket ve kuvvet arasındaki etkileşimi inceler. (Newton dinamiğin babası)
2-Termodinamik:Isı,sıcaklık,ısının hareketi,enerji,entropi vb kavramlarla uğraşır.Isı önceleri akışkan düşünülürdü,şimdiyse enerji olduğu anlaşılmıştır. Termometreyi Galileo buldu.
3-Elektrik ve Manyetizma:Elektrik yükü taşıyan parçacıkların etkileşimlerini inceler.Akım taşıyan telin de, mıknatısların çevresinde de manyetik alan oluşur.


B-Modern Fizik
1-Optik:Işığın yapısı,kırılma,yansıma,girişim,kırınım vb.olayları inceler.Dürbün ve teleskop yapımı bununla ilgili. Dr. Lyman Spitzer der ki:"Net görmek istiyorsan uzaya teleskop koy". Anca 1970'lerde ESA ve NASA ortak çalışmasıyla mümkün olur ve 1990'larda Discovery Uzay Mekiği "Hubble Uzay Teleskobu" olarak atılır. Newton bu dalda da ayağı varmış, gözlemlemiş falan.
2-Atom Fiziği:Atom,atom parçaları ve atomlar arası ilişkileri inceler.Çarpıştırma vb. dolaylı ve deneysel tekniklerle yapar. Cabir Bin Hayyam demiş ki:"Atomu bölersen fena enerji çıkar".Dalton,Thomson,Rutherford falan gelmiş sonra. Bohr yörünge mörünge demiş, en son da Chadwick pırtlamış nötronu bulmuş.
3-Nükleer Fizik:Atom çekirdeği,kararsız atomların yaydığı ışımaları inceler.Besguerel radyoaktifiliği bulmuş. Curie çifti de polonyum ve radyumu bulmuş. Fisyon ve füzyon olayları açığa çıkmış. Nükleer santraller kurulmuş.
4-Katı hal Fiziği:Katıların manyetik,elektrik,optik,esneklik özelliklerini inceler.Düzenli yapılarından dolayı kristallerle daha çok ilgilenir.3 boyutlu kristallere kristal örgüsü denir. Tuz ve şeker kristallere örnek.Kristal olmayan katılara amorf katılar denir.Çip teknolojisi bu daldan elde edilmiş.

HAYATIMIZDA FİZİK
Ör:Maglev treni (manyetik kuvvetler yardımıyla kaldırılan hızlı tren), alternatif akımla çalışır. Akım frekansa bağlı olarak değişir.

FİZİĞİN YÖNTEMLERİ
Problem tespiti
Gözlemler (nitel veya nicel)
Hipotez
Tahmin
Kontrollü deney
   1-Sonuç tutarlı: Gerçek-->Teori-->Kanun
   2-Sonuç tutarsız: Hipoteze dön


Fizikte Ölçme:Bağımlı değişken,bağımsız değişken ve kontrol edilen değişkene dikkat

TEMEL BÜYÜKLÜKLER
Uzunluk
Kütle
Sıcaklık
Zaman
Parçacık sayısı
Işık şiddeti
Akım şiddeti


TÜRETİLMİŞ BÜYÜKLÜKLER
Hız
Enerji
İvme
Kuvvet
Volt


TERMOMETRE ÇEŞİTLERİ
1-Celcius: 0-100
2-Fahrenheit: 32-212
3-Reomür: 0-80
4-Kelvin:273-373
5-Platin dirençli:Çok hassas ölçümler yapar 
6-Termoçift:İki farklı metal veya alaşım birleşir
7-Termistör:Yarı iletken


Not: Günümüzde ölçüm aleti olarak civalı,ispirtolu termometre veya yaylı,ibreli pirometre kullanılır.


Sürmeli kumpas:uzunluk ölçülerinde kullanılır

FİZİK VE TEKNOLOJİ
Zikon B gazı:Amaç tarlalardaki böcekleri öldürmekti.Havayla temasta zehirli olduğu anlaşılınca naziler soykırımda kullandı
Zirai İlaç:Amaç soya fasülyelerinin hızlı büyümelerini önlemekti.Vietnam Savaşı'nda kullanıldı ve yeni doğanlarda kalıtsal sorunlara sebep oldu
Mitralyöz:Makineli tüfeklerin ilk türü
TNT:Sarı renkli boya olarak keşfedildi.En güçlü patlayıcılardan biri
Sarin Sinir Gazı:Amaç tarım ilacı olarak kullanmaktı.Sinir sistemini çökertiyor (kitle imha)
Nükleer Füzyon:
Roketler:
Toplama kampları:Mülteciler için yapılmıştı
Ecstasy haplar:Anormal kanamaları yavaşlatmak için yapılmıştı.Azgın millet cinsel arzuları için kullanıyor
Lazer ışınları:Atom ve çekirdek olayları incelenmesinde,nükleer enerji eldesi vb. kullanılır
Uydu
Navigasyon sistemi
Nanoteknoloji:Dünyanın en küçük gitarı XD

ATOMUN TARİHSEL SERÜVENİ

-Demokritos: Madde küçük, bölünmez parçalardan oluşur.Maddeler özdeş atomlardan oluşur.Maddelerin farklı görünmesinin nedeni düzen ve hareketleridir.
-John Dalton (1819): Atom=içi dolu küre. Bölünmez. Her element atomu birbirinden farklı
-Becquerel ve Madam Curie:Atom yapısında daha küçük parçacıklar var
-Ernest Rutherford (1871-1937):Atomlar parçalanabilir.Atom yapısında küçük boşluklar var
-Niels Bohr (1913):Atom, küçük parçacıklardan oluşur

DALTON ATOM MODELİ (1808)
-En küçük yapı=atom (parçalanamaz).Yanlış;radyoaktif olarak parçalanabilir ve subatomik parçalar var
-Aynı cins atomların büyüklük,şekil,kütleleri aynı. Farklı cins atomların kütleleri farklı:yanlış;izotoplar?
-Atom=içi dolu küre.yanlış; boşluklu yapıda
-Atomlar tekrar oluşturulamaz
-Birleşerek molekül oluşturur
-Oluşturduğu bileşikteki atomların kütleleri arasında bir oran var

JOHN THOMSON ATOM MODELİ (1897)
-Atom yapısında + ve - tanecikler olabilir
-Atom=üzümlü kek. Kek=+ yük.  Üzüm tanecikleri=- yük
-Atom nötr. Yani proton sayısı=elektron sayısı
-(-) yüklü tanecikler pozitif yüklü kürede rastgele dağılır.Yanlış:rastgele dağılmaz.Eksik:peki ya nötron?
-+ tanecik=+1, - tanecik=-1 birim yük

RUTHERFORD ATOM MODELİ (1909)
-(+) tanecikler ince metal levhadan geçer;atom içinde çok büyük boşluklar var
-Atomda yoğun kısım + yüklü çekirdek. Çekirdek az bir hacme sahip ve burada protonlar var
-Elektronlar çekirdek etrafında döner
-+ yük sayısı her element için karakteristik
-Çekirdekte protondan başka tanecikler de olmalı
-Proton sayısı yaklaşık olarak element kütlesinin yarısı.

BOHR ATOM MODELİ:H,He+,Li++ gibi tek atomlu iyonlarda işe yarar
-Elektronların çekirdek etrafında bulunabilecekleri yer=enerji düzeyi. Elektronlar çekirdek etrafında coulomb kuvveti etkisiyle döner. Buradaki elektron enerjisi:
   En= - Rh /n^2           --> Çekirdekten uzaklaştıkça toplam enerji artar
   Rh=sabit sayı=2.18*10^-18
-Yüksek enerji düzeyindeki elektron düşük enerji seviyesine inerse enerji düzeyleri aşacakları fark kadar enerji yayar.
-Elektronlar çekirdek etrafında dairesel yörüngede hareket eder
-Enerji düzeyi küçükten büyüğe: 1,2,3,4 veya K,L,M,N
-2 enerji düzeyi arası enerji farkı:
   Enerji farkı= Rh (1/(ilk n)^2-1/(son n)^2)

-Max Planc:Değişik sıcaklıklarda ısıkların yayınladığı ışınları inceler
   *Atom ve moleküllerin enerji parçacıkları denen (kuant) belli miktarda enerjiyi yayınladıklarını keşfeder

KUANTUM KURAMINDAKİ BAZI KAVRAMLAR
-Dalga:Enerji taşır.Uyarıcı. Dalga hızı; dalganın türüne ve yol aldığı ortama bağlı
-Dalga Hızı= Dalga boyu X Frekans

MAXWELL
-Elektrik yüklü cisim çevresinde elektriksel alan,mıknatıs özelliğindeki cisim çevresinde manyetik alan var
-Elektromanyetik ışıma, hızlanan bir elektrik yüklü cisim tarafından üretilir
-Elektromanyetik ışınlar 3*10^8 m/s hızla yayılır (ışık hızı)

THOMAS YOUNG
-Işığın dalga teorisini destekler
-Işık uygun koşullarda dalgalar gibi girişime uğrar
-Max Planc ışık süratinin sürekli artmadığını ve enerjisinin sürekli olmadığını savunur. Enerjinin en küçük miktarına foton der.
   E=hf
   E=hc/(dalga boyu)

ALBERT EINSTEIN (1905)
-Metal düzeyine ışık düşürür.
-Yüzeyden elektron çıkar. Buna fotoelektrik olay der.
-Bu durum, ışığın dalga davranışına uymaz
-Bu sayede bilim adamları ışığın hem tanecik hem de dalga özelliği gösterdiğini kabul eder.

MODERN ATOM MODELİ
Heisenberg:Elektronların hareket ve yeri bilinemez (belirsizlik ilkesi)
Pauli:Tüm elementlerin elektron sayıları bulunur
Chadwiek:Çekirdekteki nötronları belirler
Nükleer fisyon
Kuark:Atomdaki proton ve nötrondan küçük parçacıkları
Elektron tünelleme mikroskobu:Madde yüzeyindeki atomların görüntüsü elde edilir

BİYOLOJİK SİSTEMLERDE KİMYA

FOTOSENTEZ


SOLUNUM:Besin maddeleri oksijenle yakılır. Oksijen genelde havadan sağlanır ve difüzyonla alveollerden kana geçer.Oksijenin büyük kısmı plazmadaki alyuvarlarda, içindeki hemoglobinle birleşerek oksihemoglobin (HbO2) oluşturur. Oksihemoglobindeki oksijen buradan ayrılır ve oksijenden yoksun doku hücrelerinde difüzyonla gider. Önce plazmaya, sonra damar dışına çıkarak dokuya geçer. Dokuda solunum tepkimelerine katılır.
-CO2'nin atılması:Kana geçen CO2 alyuvar yapısına girer ve karbonik anhidraz enzimi yardımıyla su ile birleşip karbonik asiti oluşturur. Karbonik asit H+ ve HCO3- iyonlarına ayrılır. H+ hemoglobine bağlanır, HCO3- plazmaya geçer.Tekrar alyuvarlara ulaşan bikarbonat iyonu karbonik asit yapar yine ve gene aynı enzimle CO2 ve H2O'ya barçalanır. Nefes verirken de CO2 ağızdan çıkar.

SİNDİRİM
-Protein sindirimi:Et,yumurta ve peynirde var. C,H,O,N elementlerinden oluşur. Asidik ortamda (midede) sindirimi başlar ve pepsin enzimiyle polipeptitlere ayrışır. Duedonuma geçen polipeptitler tripsin ile dipeptitlere ayrışır. İnce bağırsakta da dipeptitler erepsin ile amino asitlere ayrışır.
-Karbonhidratların sindirimi: Nişasta 30-35 kadar glikozdan oluşur. Ağızda nişasta amilaz enzimiyle maltoza ayrışır. Midede sindirilmeden, 12 parmak bağırsağında biraz sindirilerek ince bağırsağa geçer (maltaz enzimi)
-Yağ sindirimi: 12 parmak bağırsağında başlayıp ince bağırsakta biter. Bazik safra salgısı (karaciğerden) ve pankreastan salgılanan lipaz enzimi görev alır. Yağ asidi ve gliserine dönüşürler.

GÜBRELERİN ÇEVREYE ETKİSİ
-N,P,K toprağa gübre yoluyla verilir.

ÇEVRE KİRLİLİĞİNE ETKİSİ AZ OLAN YÜZEY AKTİF MADDELER: DETERJAN
-LAS (Lineer aktif sülfonat): Kolay bozulan ve bol köpüren madde
-AS (Aktif sülfonat):Şampuan
-LAB (Lineer aktif benzen)

ÇEVRE KİRLİLİĞİNE ETKİSİ ÇOK OLAN YÜZEY AKTİF MADDELER
-ABS (Aktif benzen sülfonat):Güç bozunur,bol köpürür
-STPP (Sodyum diploit fosfat):fosfat kirliliği yapar
-DDP (Dodosil benzen)

HAYATIMIZDA KİMYA

SİMYA
-Simyacıların kullandıkları:kostik soda, kükürt, Hg, sönmüş kireç,HNO3 vb.
-Çalıştıkları alanlar
   *Maddelerin işlenmesi:barut,sabun,cam,mürekkep,kozmetik,seramik,esans üretimi
   *Maddelerin karıştırılması
-En ünlü Müslüman simyacı:Cebbar cin Hayyam.
-Kimya biliminin oluşumunda rol oynayanlar:Robert Boyle,Lavoisier
-Empedoklese'e göre 4 element:Hava,su,toprak,ateş
-Aristo'ya göre
   *hava:ıslak ve sıcak
   *ateş:kuru ve sıcak
   *toprak:kuru ve soğuk
   *su:ıslak ve soğuk
-Berzelius Rönesans döneminde elementlerin simgelerini bulur

SABUNLAR
-Bitkisel veya hayvansal yağların NaOH veya KOH ile ısıtılarak oluşan tuzlar.
-Gerçekleşen bu kimyasal değişim:sabunlaşma
-Geleneksel sabun eldesi:
   *Yağ+NaOH=Beyaz sabun (katı) + Gliserin
   *Yağ+KOH=Arap sabunu (sıvı)+Gliserin
-Modern sabun eldesi:
   *Yağ+su=yağ asidi+gliserin
   *Yağ asidi+baz=sabun+su
- _COOH, _COONa, _SO3H, _OH, _NH2 = hidrofil grup (suda çözünen polar grup)
- _CH3CH3CH3...   =hidrofob grup (suda çözünmeyen apolar grup)
-Kir ve yağlar apolar yapılı
-CH3_(CH2)16_COONa = beyaz sabun
-CH3_(CH2)16_COOK = arap sabunu
-Sert sularda Ca++ ve Mg++ iyonları sabunların etkisini azaltır;bu sularda sabunla temizleme yapılmamalı

DETERJAN
-Petrol ve türevlerinden elde edilir
-Deterjan temizlikte sabundan üstün; ama el,yüz ve vücut temizliğinde kullanılmamalı
-Sert sularda da temizlik yapılabilir.
-En yaygın kullanılan: sodyum lauril sülfat tuzu
   *Lauril alkol+H2SO4=deterjan
-Elde yıkanan çamaşır deterjanı iyi köpürmeli;çamaşır deterjanı iyi köpürmemeli.
-Deterjandaki aromatik halka doğadaki mikroorganizmalarca parçalanamaz;doğaya zarar verir.
-Deterjanda sabun tozu,Klor,boraks vb. ağartıcı maddeler var;su ve toprak kirliliğine sebep olurlar.

ÇAMAŞIR SODASI (Na2CO3)
-Bazılarının yapısında kristal haldeyken su var:Na2CO3-10H2O
-Na2CO3+H2O=NaOH+NaHCO3
-Bazik ortam sağlar
-Yağ+NaOH=Sabun+Gliserin
-Organik kir ve zor yağların temizlenmesinde kullanılır.
-Suyun sertliğini giderir (sabun ve deterjandan üstün).Sert sulardaki iyonları çöktürür;daha iyi temizlik

ÇAMAŞIR SUYU (NaClO)
-Çok iyi bir yükseltgen:ağartıcı ve mikrop öldürücü (dezenfektan)
-pi bağlarını koparır ve renk yapıcının ışığı soğurma etkisini yok eder
1)Klorlu çamaşır suları: NaClO bileşiğinin %5'lik çözeltisi.Sırf beyaz çamaşırlarda kullanılır.Yıpratır.Ucuz
2)Oksijenli:NaHBO3,NaHCO3. Yıpratmaz.Renkli giysilerde kullanılabilir (pamuklu ve keten)
-Sodyumhipoklorit yapısındaki klor organik maddelerle kanserojen etki yapar.

-CaCO3:kireç taşı
-CaO:sönmemiş kireç
-Ca(OH)2:sönmüş kireç;yapıştırıcı
-Çimento: Kil ve kireç taşı özel fırında pişirilik eritilirse oluşur
-Kireç+Kum (SiO2)+Çimento+su=harç
-Harç sertleşerek betona dönüşür. Kum kütleyi gözenekli yapar.CO2 girer,kolay sertleşir.
-Kireç; sıva,harç,hazır beton ve hazır tuğla yapımında kullanılır.
-Sıva:kireç,kum,çimento. Yapıların yüzeylerini düzeltir.
-Beton harcı:çimento,kum,kireç,çakıl taşı,su

CAM VE BİLEŞENLERİ
-Kum,kuvvetli kovalent bağ içeren düzensiz büyük moleküllü maddeler.
-Na,K,Mg,Ca atomlarının iyonlarıyla SiO2 tepkimeye girerek düzensiz yapı oluşturur.
-%5 kadar CaO içerir.
-Soda:kireç camı. Ampul ve pencere camı yapımında kullanılır.
-Isıya dayanıklı cam:pyvex camı
-Kırılmaz cam:lamine cam
-Kristal cam:PbO ve K2O kullanılır
-Optik cam:Cama BaO ve LaO katılır

SERAMİK
-Kayaların dış kuvvetlerle parçalanmasıyla kil oluşur.
-Kilin saflaştırılmasıyla oluşan toprak:kaoilinit. Seramikte bu toprağın toz hali kullanılır.
-Saf kil:aliminyum silikat,kum,demir,Mg
-1100-1300 derece arasında pişirilir ve sırlanır. Böylece su geçirmez olur, renkli ve parlak görünümü olur;kir tutmaz.
-Kil küçük gözeneklere sahip olduğundan pek su geçirmez
-Tuğla,kiremit,fayans; sırlanmış seramiklerdir.

PORSELEN
-Kaolin (çin kili), kum, alüminyum silikat
-Seramiğin en üst seviyesi gibi düşünülebilir.
-Seramikten farkları
   *Işığı geçirir
   *Sırlanmamış seramikten farklı olarak su geçirmez
   *Daha yüksek sıcaklıkta sırlanır
   *Dayanıklı
   *Vurulduğunda tık sesi değil,çınlama sesi çıkar
   *Sık yapısı var;darbe olunca ayrılmaz
   *diş hekimliği,mutfak eşyaları yapımında da kullanılır

BOYALAR
1)Çözücüler (incelticiler)
   -su,aseton,toluen,ksilen
      *Su bazlı (plastik) boyalar: Çözücüsü su.Kokusuz.Sağlık açısından zararsız.hava geçirir
      *Yağlı (sentetik) boyalar:Çözücüsü tiner,alkol,toluen,ksilen,aseton vb. organik maddeler.keskin kokulu.zararlı.daha parlak.havayı geçirmez.
2)Bağlayıcılar:boyaya sertlik,parlaklık,yapışkanlık katar.
3)Örtücü ve renklendiriciler (pigmentler):Fiziksel ve kimyasal etki.Dayanıklı. Titanyumdioksit,ZnO,FeO, ZnCrO4, Çinko fosfat

SİSTEMLER

SİNİR SİSTEMİ
-Uyartılar dendritten aksona gider.
-reseptör:uyarıyı algılar
-duyu nöronları:impulsu merkezi sinir sistemine taşır
-motor nöronlar:uyarıyı efektöre (tepki organı) iletir
-uyartılar elektrokimyasal dalga halinde yayılır.uyartı ileten nöronlar eşik şiddetine ulaşmadan uyarıya cevap veremez. Eşik şiddeti konusunda "ya hep ya hiç" prensibi benimser;azı gelirse çalışmaz.
-Sinaps:2 nöron arası geçiş bölgesi

İnsanda Sinir Sistemi
-beyin ve omurilik:merkezi sinir sistemi
-nöron:çevresel sinir sistemi
-emir yeri:beyin
-beyincik:denge
-omurilik soğanı:iç organları çalıştırır

Duyu Organları
-Bitkilerde yok
-Göz:Fotoreseptörlerle uyarıyı alır (sarı benekte-retina)
-Kulak:Mekanoreseptörlerle uyarıyı alır. Dış kulakta kulak kepçesiyle kulak yolu; orta kulakta çekiç,örs, üzengi; iç kulakta denge elemanları ve salyangoz var.Orta kulak kanalla yutağa açılır. Ayrıca denge organı
-Burun:Kemoreseptörlerle uyarıyı alır (sarı bölgede);bunun için koku moleküllerinin mukusta çözünmesi gerek.Aynı kokuyu uzun süre alamasak da,bu sürede farklı bir kokuyu algılayabilirz.Bazı sürüngenlerde koku algılanmasında dil de rol oynar.
-Dil:Kemoreseptörlerle (papillada) uyarıyı alır;bunun için yiyeceklerin tükürükte çözünmesi gerek.
-Deri:En geniş algılama yüzeyi.Dokunma duyusunu en belirgin parmak uçlarıyla dudaklar alır.

HORMONAL SİSTEM
-Homeostasi, büyüme,gelişme,eşeysel olayların düzenlenmesinde rol oynar
-Kan yoluyla iletilir (Sinir sistemine göre oldukça yavaş) Etki süresi de uzun
-Feed back mekanizması var.
-İnsanda görevi hormon salgılamak olan yapılar:hipofiz bezi, tiroit bezi,paratiroit bezi,böbrek üstü bezi, pankreasi erbezi,yumurtalık, bağırsak, mide...

DESTEK SİSTEMLERİ
-Bitkide: destek doku
-Hayvanda:kemik ve kıkırdaktan oluşan iskelet
-Omurgasızlarda genel olarak dış iskelet var. Eklem bacaklılarda kitinden. Büyüme ve gelişmeyi sınırlandırdığından bazı canlılarda belirli aralıklarla değiştirilir.
-Omurgalıların tamamında iç iskelet var (kıkırdaklı balıklarda kıkırdak, kalanında kemik ve kıkırdaktan). Destek, kaslarla hareket, koruma, organlara tutunma yüzeyi sağlama, kan hücreleri üretme, mineral depolama görevlerini üstlenmiş. Bağlantı yerlerine eklem denir (yarı oynar, oynar, oynamaz)

HAREKET SİSTEMLERİ
-Bitkilerde genelde turgor basıncı kaynaklı
-Hayvanlarda kas doku ve kemiklerin yardımıyla
-Düz kaslar: İstemsiz, düzenli ve yavaş çalışır, geç yorulur. İç organlar ve bazı omurgasızların yapısındadır. Miyofibril içerir.
-Çizgili kaslar: İstemli ve hızlıdır. Çabuk yorulur. İskelet kasları. Miyofibril var
-Kalp kası:Yapısal olarak çizgisel kaslara benzese de istemsizdir. Miyofibril var.
-Kasılma sırasında bol ATP harcanır;O2 tüketimi, ısı ve CO2 çıkışı çok olur. Kasılmaları için sinir hücrelerince uyarılmaları gerekir (eşik enerjisi!)
-Vücut hareketlerinin oluşması için pek çok kas birbiriyle zıt yönlü çalışır

SİNDİRİM SİSTEMİ
-Kimyasaldır (enzim lazım)
-Hidroliz olayıdır ve ATP harcanmaz
-Tüm canlılarda hücre içi sindirim;bazı tek hücreliler, mantar, böcekçil ve hayvanlarda hücre dışı sindirim var.
-Enzimsiz sindirim mekaniktir.Amaç kimyasal sindirim için temas yüzeyini artırmaktır. Ör:yağların safra sıvısında çözünmesi, yiyeceklerin mide asitleriyle erimesi
-Toprak solucanı ve kuşlarda kursak ve taşlık, geviş getirenlerde 4 gözlü mide var
-Planarya ve hidrada tek açıklı sindirim sistemi var

İnsanda Sindirim Sistemi
-Ağız:Diş,tükürük bezi ve dil. Mekanik ve kimyasal sindirim.
-Yutak:Besinler yemek borusuna geçer
-Yemek borusu: Peristaltik hareketle mideye besin taşınır (tüm sindirim kanalı boyu devam eden hareket)
-Mide:Besin geçici depolanır, mekanik ve kimyasal sindirim (asit,enzim) var.Besin kimus kıvamına gelir. Asitler mikrop öldürdüğünden bağışıklığa katkı sağlar. Midedeki mukus ve enzimlerin pasif olarak salgılanması, midenin kendisini sindirmesini önler.
-İnce bağırsak:Sindirim tamamlanır ve ürünler emilir.İlk kısmı duedonumdur.Mekanik ve kimyasal sindirim. İç yüzeyinde villus var. Ortam baziktir.
-Kalın bağırsak: Posaları anüse ulaştırır. B ve K vitamini üreten bakteriler bulunur
-Yardımcı organlar
   1-Karaciğer:Lopçuklardan oluşur. Kapı toplardamarı tarafından önce ince bağırsaktan karaciğere besin getirilir. Karaciğer besinlerin birbirine dönüştürür, amonyağı üreye çevirir,vitamin üretip depolar,glikojen ayarlamasıyla kan şekerini ayarlar,kan pıhtılaşmasını sağlayan fibrinojen ve trombojeni üretir,safra üretir ve salgılar,zararlı maddeleri etkisizleştirir.
   2-Pankreas:Enzimlerin çoğu pankreasta üretilip ince bağırsağa gelir. İnsülin ve glukagon! (karma bez)
-Besinlerin emilimi:İnce bağırsakta.Difüzyon ve aktif taşıma etkili. Bazı besinler kanla,bazıları lenf sistemiyle taşınır.

DOLAŞIM SİSTEMİ
-Kalp,damar,kan
-besin,O2,su,mineral vb taşır
-atık ve hormonları taşır
-Akyuvar ve antikorlar sayesinde bağışıklık sağlar
-ısı ve su dengesi
-Kalp:Kan pompalar. Saniyedeki atış sayısı nabızdır.Kanın geri dönüşünü önleyen kapakçıklar var.Adrenalin hormonu,vücut ısısının artması,bazı kimyasallar vb. kandaki CO2 miktarını artıran şeyler nabzı hızlandırır. Nabzı omurilik soğanı ayarlar.
-Damarlar:Kan basıncı açısından atardamar>kılcal damar>toplardamar.
   *Büyük dolaşımda kan: Sol karıncık--aort--vücut dokuları--alt ve üst ana toplardamar--sağ kulakçık
   *Küçük dolaşımda kan:Sağ karıncık--Akciğer atardamarı--Akciğer--Akciğer toplardamarı--Sol kulakçık
-Kan: Kan sıvısı (monomerler,mineral,tuz,hormon,antikaor,atık,kan proteinleri) ve kan hücrelerinden (alyuvar -kırmızı kemik iliğinde üretilir ve yükseklere çıkıldıkça miktarı artar-,akyuvar -kırmızı kemik iliği ve lenf düğümlerinde üretilir ve fagositoz ya da antikorla mikropları öldürür-, kan pulcuklarından -pıhtılaşma için trombojen,fibrinojen, K vitamini ve Ca gerek-) oluşur.
-Lenf ve Bağışıklık sistemi: Renksiz kan=lenf. Sıvı dengesi ayarlanır. Lenf damarları tıkanırsa ödem olur.Lenf düğümleri (bademcik vb.) bağışıklıkta mühim.
-Bağışıklık: Atijen ve toksinlerle mücadele yeteneği
-Aşı: antijen içerir
-Serum: Antikor ve hazır besin içerir.

SOLUNUM SİSTEMİ
-Gaz alışverişi difüzyonla olur.
-Deri solunumu: Kurbağa, toprak solucanı vb. Deri nemli.
-Trake solunumu: Kimi eklem bacaklılarda.
-Solungaç solunumu: Balık ve iribaşlarda. Suda çözünmüş oksijeni kullanırlar.
-Akciğer solunumu: Kurbağa, sürüngen,kuş, memeliye doğru akciğer yüzeyi genişler. Kuşlarda hava keseleri, hayvanlarda alveoller var.
-Tüm solunum organlarında solunum yüzeyleri geniş,nemli,ince.

İnsanda Solunum Sistemi
-Akciğer,burun,yutak,gırtlak,soluk borusu,bronş,bronşçuk,alveol. Deri de yardımcı.
-Soluk borusunun içi silli.
-Diyafram kası:Yassı kas.Hacim değiştirir ve hava giriş-çıkışı sağlar.Kanda CO2 miktarı arttıkça soluk alıp verme de artar.
-Trake solunumu yapanlar hariç tüm hayvanlarda O2 ve CO2 taşınması kandaki solunum pigmentleriyle olur.
-İnsandaki solunum pigmenti hemoglobin.

BOŞALTIM SİSTEMİ
-Su,NH3,üre,ürik asit uzaklaşır.
-Omurgsızlardan toprak solucanının boşaltım organı nefridyum, böceklerinki malpighi tüpleri
-Omurgalılarda böbrek.

İnsanda Boşaltım Sistemi
-Böbrek,idrar kanalı,idrar torbası.
-Böbreğe süzülecek kanı böbrek atardamarı getirir. Süzülmüş kanı böbrek toplardamarı götürür. İdrar torbasına idrarı iç idrar kanalı götürür.İdrarda su,vitamin,madensel tuz bulunur.
-Temel işlevsel birim:nefron
-Yardımcılar: deri (terlemeyle tuz ve protein artığını atar),akciğer(CO2yi atar),karaciğer (ürik asite dönüşüm)

ÜREME VE GELİŞME

EŞEYSİZ

A-ikiye bölünme:bakteri, arke, mayalar, amip, öglena, paramesyum. 

B-sporlanma:plazmodyum,mantar,kara yosunu,eğrelti otu. Olumsuz koşullara dayanıklı spor. Metagenez olur.

C-Tomurcuklanma:bira mayası,hidra,mercan.Ana canlı üzerinde tomurcuk oluşur, gelişir;yeni canlı oluşturur.Yeni canlı ana canlıdan bağımsız veya bağımlı koloni şeklinde yaşayabilir. Hidranın tomurcuklanmasıyla oluşan,ana canlıya veya zemine bağlı bireylere polip; ana canlıdan ayrılanlara medüz denir. Medüzler tomurcuklanamaz.

D-Vejetatif:Bitkiden koparılan parça mitoz bölünme geçirirse. Tarımda kullanılır (çelikle üreme,aşılama,kültür yöntemi -meristem hücreleri kullanılır lab ortamında-)

E-Rejenerasyon:Kopan parçanın kendisini yeni canlıya dönüştürmesi (deniz yıldızı, toprak solucanı,planarya) Omurgalılar bunu sadece onarım için kullanır.

EŞEYLİ: Mayoz+Döllenme

A-İzogami:Şekil ve büyüklükleri aynı gametlerden oluşur. İkisi de kamçılı (tatlı su algeri)

B-Heterogami:Şekil ve büyüklükleri farklı gametler (Yumurta ve sperm).Algler,mantar,hayvanda var.

C-Konjugasyon:Aynı türden farklı kalıtsal yapıya sahip olanlar arası sitoplazmik köprü. Bakterilerde ve paramesyumda. Paramesyumlar önce köprü kurar ve küçük çekirdek mayoz geçirir; her paramesyumdaki 4 haploitin sadece 1'i kalır ve o da mitoz geçirir. Aralarında eşit dağılımlı kromozlarını paylaşırlar; sonra yeni oluşan çekirdekler 3 kez mitoz geçirir; 8 çekirdek oluşur. 3'ü erir; 1'i küçük çekirdek olmak üzere mitoza uğrar; diğer 4'ü oluşacak 4 yavrunun büyük çekirdeği olur. Yani kojugasyonla her paramesyumdan 4 yavru oluşur.

D-Partenogenez:Arı,karınca,yaprak biti,kelebek. Oluşan bireyler n kromozomlu (döllenmemiş). Bu bireylerin gametleri mitozla oluşur. n kromozomlu olur. Bu döllenme uyarıcılarla yapay da yapılır (deneysel partenogenez)

E-Hermafroditizm:Yassı solucanlar kendilerini dölleyebilir (kendileşme), ama toprak solucanı ve istiridye bunu yapamaz. Her ikisinde de kalıtsal çeşitlilik sağlanır ama kendileşmede daha azdır.

F-Metagenez:Plazmodyum,çiçeksiz bitki ve bazı omurgasızlarda

ÇİÇEKLİ BİTKİLERDE ÜREME

-Tozlaşma ve döllenme: Farklı çiçekler arasındakine çapraz, aynı çiçektekine kendi kendine tozlaşma denir. Döllenme sonucu zigot, sonra da embriyo ve yeni bitki oluşur.

-Tohum:Tohum taslağının gelişmesiyle oluşur. En içte embriyo var (2n);embriyonik kök, emb. gövde ve çenek bulundurur. Sonra endosperm var (3n), ama açık tohumlularda döllenmeden geliştiğinden n kromozomlu. En dıştaki kabuk tohum taslağının dış çeperinin kalınlaşmasıyla oluşur ve hücre çeperlerindeki süberin,lignin birikiminden dolayı mantarlaşmıştır.

-Meyve:Tek yumurtalığın gelişmesiyle basit, birkaç tanenin gelişmesiyle de bileşik meyve oluşur.

-Çimlenme:Su, oksijen,uygun sıcaklık varsa olur.Yeşil yaprak oluşana kadar endorsperm ve çenek kullanılır. Bu sürede geçici ağırlık kaybı olur,ama ilk yaprak oluşunca fotosentez başlar. Çimlenen tohum önce sulamayla içine su alıp şişer ve patlar, sonra embriyo mitoz geçirir ve kökle gövde büyür.

HAYVANLARDA ÜREME

-Gametogenez:

   *Spermatogenez: Seminifer tüpçüklerde mayoz bölünmeyle sperm oluşur;eşit miktarda sitoplazma ve genetik materyal içerirler.Hareketli ve yumurtadan küçükler.1 sperm ana hücresinden 4 sperm oluşur.

   *Oogenez:1 yumurta ana hücresinden 1 yumurta oluşur.Beslenme ve korunma yumurtalıktan sağlanır. Yumurta zarını vitellin örtüsü çevreler.Vitellusta bol besin depolanır. (dış gelişmede çok,iç gelişmede az)

-Döllenme:

   *Dış döllenme: Kurbağa, balık, kabuklular,yumuşakçalar. Çok gamet oluşur. 

   *İç gelişme: Kara canlıları ve köpek balıklarında var. Yumurta sayısı az, sperm çok.

-Gelişme

   *Balık ve kurbağa suda:dış gelişme

   *Kuş ve sürüngenler yumurtada:dış gelişme

   *Memelilerde anne vücudunda (besin ve boşlatım plasentadan karşılanır):iç gelişme

İNSANDA ÜREME SİSTEMİ

-Dişi: 2 yumurtalık var. Foliküllerde her ay 1 yumurta hücresi oluşur. Döllenme borusu bu yumurtayı yakalar; içindeki sillerle uterusa yönlendirir. Uterus kan damarları ve mukusça zengindir.Kaslıdır.Zigotun doğuma kadar gelişmesini sağlar. Zigot mitoz bölünmeye döllenme borusunda başlar ve rahimde devam eder (implantasyon)

-Erkek: Skrotum içinde testis var. Eşey organı çiftleşme aracı.Yardımcı bezler sperme hareket ortamı oluşturan sıvıları üretir (prostat bezi, seminal bez, cowper bezi) Prostat bezi ayrıca sperm ve idrarın aynı anda çıkışını önler.

SINIFLANDIRMA VE BİYOÇEŞİTLİLİK

-Sınıflandırma: Canlıların benzer özeliklerine göre göre pruplandırılması. Uğraşan bilim dalı taksonomi.

1-AMPİRİK (SUNİ) SINIFLANDIRMA
-Canlıların sadece dış görünüşleri ve yaşadıkları yere sınıflandırılması. Sadece gözleme dayalı
-Daha çok analog (görevdeş) organlardan yararlanılır.

2-FİLOGENETİK (DOĞAL) SINIFLANDIRMA
-Karl Line bulmuş. Homolog organlar dikkate alınır.
-Homolog organlar (kökendeş) kullanılır.

SINIFLANDIRMA BASAMAKLARI: Tür-Cins-Aile-Takın-Sınıf-Şube-Alem
-Başa doğru gidildikçe; birey sayısı azalır, ortak özellik ve akrabalık derecesi artar, çeşitlilik azalır
-Karl Line geliştirmiş
-Tür:Ortak atadan gelir, çiftleştiklerinde verimli yavrular oluşturan canlılar topluluğu
-Aynı tür bireylerin kromozom sayıları aynı olsa da genetik bilgiler farklı olabilir.
-Aynı türlerin bireylerinin protein yapıları aynı olmasa da benzer


TÜRLERİN ADLANDIRILMASI: İKİLİ ADLANDIRMA SİSTEMİ
-Bir cins adı, bir de tür adından oluşur. Akrabalık derecesi cins adına göre belirlenir.

BİYOÇEŞİTLİLİK


1-BAKTERİLER:Hücre duvarı (peptidoglikan-polisakkarit), hücre zarı ve sitoplazmadan (organik ve inorganik moleküller,DNA,RNA,ribozom,enzim) oluşur.
   -Kalıtım maddesi halkasal DNA. Protein kılıf içermez. Ayrıca plazmit denilen DNA parçaları var. Bunlar da antibiyotiklere karşı direnç falan sağlıyor
   -Bazı bakteriler pasif, bazıları aktif hareket yapar.Aktif olanlarda kamçı var.
   -Pilus:Bakterilerin yüzeye ve birbirlerine tutunmasını sağlar.DNA aktarımında görev alır.
   -Mezozom:Bazı bakterilerde var. Solunum enzimleri bulundurur. Hücre zarında.
   -Kapsül:Bazı bakterilerde var. Polisakkaritten oluşmuş. Hücre duvarı dışında.
   -Bakteriler ikiye bölünerek çoğalır. Önce DNA eşlenir. Sonra hücre büyür, bir girinti hücreyi böler.
   -Endospor:Bazı bakterilerde. Kromozom kopyalanırken bir kopyası burada saklanır.Olağanüstü koşullarda bakterinin yaşamasını sağlar.
 
   -Oksijen kullanımına göre bakteriler: Anaerob (etil alkol,laktik asit,asetik asit), geçici anaerob,geçici aerob, aerob
 
   -Beslenme şekline göre bakteriler:Ototrof (fotoototrof,kemosentetik-nitrit,nitrat,demir bakterileri,rizobium bakterileri-), heterotrof (parazit,saprofit-yoğurt bakterileri,vitamin üreten bakteriler,selüloz sindirenler-)

   -Gram boyasına göre bakteriler: + (gram boyasına boyanınca mor veya mavidir, hücre duvarında çok peptidoglikan var), - (gram boyasıyla boyanamaz,pembedir,hücre duvarı ince)

   -Şekillerine göre bakteriler:Kokus (menenjit,ateşli romatizma),bacillus (verem,tifo,tetanos),spirillum (frengi),virgül(kolera)

2-ARKELER:Güç yaşam koşullarına adapte olmuşlardır,ama normal yerlerde de yaşar. Beslenme, solunum,şekil,gram boyanması özellikleri bakteriler gibi. Fark:Dirençli enzim sistemi
   -Metanojenler: CO2 ve H2 yi birleştirip CH4 yapar.Oksijensiz ortamda yaşar(bataklık,pis su,bağırsak)
   -Halofiller: Kızıldeniz ve Tuz Gölü
   -Termofil
   -Psikrofil: soğuk sever

3-PROTİSTA:Tatlı sularda yaşayanda kontraktil koful var (osmotik denge).Bazı türler koloni yapar.
   a-Silliler: Paramesyum.
      *Kontraktil koful
      *Büyük (hücre metabolizması,eşeysiz üreme) ve küçük (eşeyli üreme -konjugasyon-) çekirdek.
      *Tiroksit:Düşmana karşı savunma için iğne
      *Pelikula:Koruyucu yapı
      *Besinler ağızdan fagositozla alınır.Anüsten dışarı atılır.
      *Mayoz bölünme görülür.
   b-Kamçılılar: Öglena (kloroplast!)
      *Hücre çeperi yok
      *Stigma:Işığa duyarlı kısım
      *Hem bitkisel (kloroplast), hem hayvansal (kamçı-aktif hareket)
      *Eşeysiz üreme
      *Kontraktil koful
      *Pelikula
   c-Kök ayaklılar:Amip
      *Kontraktil koful
      *Kist:Kötü ortam şartlarında dönüştükleri şey
      *Besin kofulu:Sindirim
      *Eşeysiz
   d-Sporlular:Plazmodyum
      *Hareket organı yok.
      *Parazit
      *Difüzyonlar besin alımı
      *Eşeysiz üreme eşeyliyi takip eder
   e-Alger:Hücre çeperi,bölünerek veya sporla çoğalma,tek veya çok hücreli. Kontraktil koful yok
   f-Cıvık Mantar:Çok çekirdekli,çeper yok,saprofit beslenir, nem sever, eşeyli veya eşeysiz çoğalır

4-MANTARLAR:Glikojen, hücre çeperi (kitin), heterotrof. Eşeyli üreme eşeysizi takip eder. Spor keselerinde spor yapar.Çürükçül (madde devri).
   *Kültür mantarları: protein, vitamin, mineral yönünden zengin
   *Maya mantarı: Nem sever. Tomurcuklanarak çoğalır.
   *Küf mantarı:Her yerde yaşar.

5-BİTKİLER:Selüloz çeperi nişasta, plastitler
   a-Damarsız tohumsuz:Metagenezle ürer. Ciğer otları (rizoitle toprağa tutunur),kara yosunu (rizoit)
   b-Damarlı tohumsuz:Gerçek yaprak,kök yok.Sporla çoğalır.Metagenez. Eğrelti otu,at kuyruğu,kibrit otu
      *Rizom:toprak altı gövdesi
   c-Damarlı tohumlu:Gerçek kök,gövde,yaprak.
      *Açık tohumlu: Tohum kozalak arasında. Yumurtalık yok.Hep yeşil. İğne yaprak. Çok yıllık odunsu bitki. Genelde erkek ve dişi organları farklı bitkilerde. Rüzgarla tozlaşır. Endosperm döllenme olmadan gerçekleşir ve n kromozomludur. Çenek sayısı değişken (çam polikotiledon)
      *Kapalı tohumlu:Çoğu kışım yaprak döker. Endosperm döllenmeyle olur (3n). Otsu veya odunsu.
         -Monokotiledon:Paralel damarlı yaprak.Çoğu otsu.Saçak kök.Düzensiz iletim demeti
         -Dikotiledon:Yaprakları ağsı damarlı.Düzenli iletim demeti.

6-HAYVANLAR:Sünger ve mercan hariç sinir sistemi var.
   a-Omurgasızlar:İç iskelet yok.Sinir şeritleri varsa karında
      *Sünger:Pasif.Porlu.Boşaltım ve solunum difüzyonla.Mezoderm olmadığından organ yok.Eşeyli ve eşeysiz (tomurcuklanma)
      *Sölenter:Sindirim boşluğu (ağız ve anüstür),solunum ve boşaltım difüzyonla.Yakıcı kapsüllerle kendini korur.Eşeyli ve eşeysiz çoğalır.Polip (pasif) ve medüz (Deniz anası). İlk sinir sistemi
      *Solucan:Üç tabakalı.Eşeyli.
         -Yassı (tenya,planarya,karaciğer kelebeği): parazit. Hermafrodit.Sinir ve üreme sistemi var.Tenyada sindirim boşluğu yok.Parazit yaşayanların bazılarında sindirim sistemi yok
         -Yuvarlak: Ağız ve anüs var! Eşeyli. Ör: kancalı kurt,bağırsak solucanı, kıl kurdu
         -Halkalı(toprak solucanı ve sülük): Baş bölgesi var.Kapalı dolaşım sistemi. Solungaç ve deri solunumu.Hermafrodit.
     *Yumuşakça:(ahtapot, midye, salyangoz, mürekkep balığı)Bazılarında dışta kabuk var Solungaç ve manto solunumu.Otçul,etçil,parazit.Karında kaslı ayak.
     *Eklem bacaklı:Sinir ve solunum sistemi. Sadece eşeyli! Baş,göğüs,karın.Açık dolaşım.Kitinden dış iskelet.Boşaltım organı mappighi tüpleri.Çizgili kas var.
         -Kabuklular: Solungaç solunumu (karides,yengeç,istakoz)
         -Araknid(örümcekgil): 4 çift ayak.Trake solunumu.Zehir bezi.(Örümcek, kene, akrep)
         -Çok ayaklı:Vücutları bölmeli.Pullu.Bazıları zehirli.
         -Böcek:Trake solunumu.Kanda O2,CO2 yok.Metamorfoz.Ürik asit.en çok bulunan canlı grubu.
         -Derisi dikenli:Sürünür.Kalkerden iskelet.Rejenerasyon. Solungaç solunumu.
   b-İlkel Omurgalılar:Notokord (sırtta).Kapalı dolaşım.Solungaç solunumu
   c-Omurgalılar:İç iskelet (kemik/kıkırdak). Omurga içinde omurilik (sırt). Kapalı dolaşım.
      *Balık:Çenesiz (pulsuzdur),kıkırdaklı (vücut içinde döllenme),kemikli (yüzme kesesi ve pulu var) olarak 3'e ayrılır.
         -Solungaç solunumu
         -İki odalı kalp. Kalpte sürekli kirli kan.Vücutlarında temiz kan
         -Soğukkanlı
         -Kış uykusuna yatmaz
         -Dış döllenme dış gelişme
      *Amphibia:Su ve karada yaşar.
         -3 odacıklı kalp. Temiz ve kirli kan karışık.
         -Soğukkanlı.
         -Kış uykusu.
         -Metamorfoz. (kurbağa larvaları=iribaş)
         -Larva dönemi solungaç,ergin dönem akciğer ve deri solunumu
         -Dış döllenme dış gelişme
      *Sürüngenler:
         -Pullarla örtülı,kuru vücut. Deri değişimi var.
         -Akciğer solunumu
         -Soğukkanlı
         -Timsah dışında hepsinin kalbi 3 odacıklı. Timsahlar kış uykusuna yatmaz
         -Yumurta sert kabukla örtülü
         -İç döllenme dış gelişme
      *Kuşlar:
         -Tüylü vücut.Kanat ve gaga var
         -Akciğer solunumu
         -Sıcakkanlı
         -Kemiklerinin bazılarının içi boş (yedek oksijen deposu)
         -4 odacıklı kalp
         -İç döllenme dış gelişme
      *Memeliler
         -Kıllı vücut. Sesleri toplayan kulak kepçesi
         -Akciğer solunumu. Alveoller var. Olgun alyuvarlarda çekirdek yok
         -Sıcakkanlı
         -Yavrularını doğurur ve sütle besler. İç döllenme iç gelişme
         a)Gagalı memeli: Su kenarında yaşar. Perde ayak. İç döllenme dış gelişme. Sütle besler çocuğunu
         b)Keseli memeli: Kanguru, koala, keseli fare
         c)Plasentalı memeli: Kirpi,balina,yarasa,maymun

BİYOÇEŞİTLİLİĞİ NE ETKİLER?
-Farklı kalıtsal yapılar (türe ait). Fiziksel ve biyolojik faktör
-Habitatların tahrip edilmesi, yaşam alanına yabancı türlerin sokulması,aşırı tüketim ve besin zincirinin bozulması biyoçeşitliliği tehdit eder.

Not: Fotosentetik bakteri ve kloroplastın ortak özellikleri
   1-ETS enzimlerine sahipler
   2-Ribozom bulundururlar
   3-Klorofil içerirler.

BASINÇ

Yüksek basınç: Antisiklon

Alçak basınç:siklon

1-yerçekimi

2-yükseklik

3-sıcaklık: termik kökenli basıncı oluşturur

4-dinamik etken:hava kütlelerinin hareketleriyle oluşur

Antisiklon basınç:Yatay ve dikey hava hareketleri görülür. Yatay hava hareketi merkezden çevreye doğru, ama günlük hareket yüzünden sapmaya uğrar. Dikey hava hareketi de alçalıcı. Alçalan hava ısınır, nem taşıma kapasitesi artar; o yüzden yağış önlenir. Yüksek basıncın etkili olduğu yerlerde hava bu yüzden genelde açıktır.

Siklon basınç: Yükselen dikey hava hareketi ve çevreden merkeze yatay hava hareketi görülür. Yükselen hava soğur; nem taşıma kapasitesi azalır ve yağış bırakır. Bu yüzden alçak basınçlı yerlerde hava genelde kapalı. Isı kaybı da nem çok olduğundan az.

TÜRKİYE'DE SICAKLIK

-Yıllık sıcaklık dağılışı: Kuzeyden güneye artar (enlem ve sıcak rüzgarlar). Doğuya doğru azalır (karasallık ve yükselti).

-Ocak ayı: En yüksek sıcaklık Akdeniz (enlem ve denizellik etkisi). En düşük sıcaklık KD Anadolu (karasallık, enlem, Sibirya yüksek basıncı)

-Temmuz ayı: En yüksek sıcaklık GD Anadolu (enlem, karasallık, Basra alçak basıncıi çölden esen rüzgarlar-samyeli) En düşük sıcaklık Karadeniz ve Marmara (enlem)

-İndirgenmiş yıllık ortalama sıcaklık haritasıyla gerçek sıcaklık haritası arasındaki en büyük fark:D Anadolu

CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ

-Organik moleküllerin tamamında C ve H bulunur
-İnorganik bileşikler: Sindirilmeden doğrudan kana geçer.
   *Su: Tohumlarda %15'in altındadır (enzimlerin çalışması böylece engellenir). Çok iyi bir çözücüdür (kan dokunun büyük bölümünü oluşturur, madde taşımasında rol oynar. Metabolizma atıklarını seyreltir.Besin sindirimine yardımcıdır.Bitkilerin ihtiyacı olan maddelerin kolayca alınmasını sağlar.). Kohezyon etkisiyle su topraktan yapraklara kadar taşınabilir.Yüzey gerilimi sayesinde delinmesi güç bir tabaka oluşturur yüzeyde. Suyun öz ısısı yüksek olduğundan Ankara'da hava sıcaklığı düşükken Antalya'da denize girilebilir. Yani kıyıların ılıman olması, hatta insanda vücut sıcaklığının dengede tutulması su öz ısısının yüksek olmasındandır.
   *Asitler:Ekşidir ve turnusol kağıdını kızartırlar. Organik veya inorganik olabilir.
   *Bazlar:Acıdır ve turnusol kağıdını morartır.
   *Tuzlar:Hücre içi ve hücreler arasında var.Ozmotik basıncın dengelenmesini sağlar.
   *Mineraller:Metabolizma faaliyetleri için mühim.Enzimlerin ve hemoglobinin yapısına katılır.Ozmotik basıncı düzenler.Kofaktör olarak düzenleyici görev yapar.
      -Na,Cl,K:Su dengesinin sağlanması, kas ve sinirlerin çalışması
      -Ca,P:Vücutta en çok olan Ca.Kemik ve dişlerin yapısına katılırlar.Sinirlerin çalışması,kanın pıhtılaşması, enzimlerin çalışması. P nükleik asit, yağ, protein, ATP vb yapısında
      -Mg:Kemik yapısında. Kas ve sinirlerin çalışması
      -F: Diş yapısında
      -Fe: Hemoglobin yapısında. Enzim ve bazı pigmentlerin yapımı için de gerekli. Eksikliğinde anemi.
      -I: Tiroksin yapısında.Yetersiz alınırsa tiroit bezi çok çalışır, guatr olur.
      -Zn:Enzim yapısında. Büyüme ve gelişme.
      -Cu: Enzim yapısında
      -S: Aminoasit yapısında
      -Nitrat: Aminoasit sentezi
-Organik bileşikler:
   *Karbonhidrat:Yapıcı-onarıcı,enerji verici,yıkımı kolay,fazlası yağa dönüştürülür.
      -Zar sistemi ve hücre çeperi yapısında, ayrıca nükleik asit ve ATP'de de var
      -Monosakkaritler:Kolay çözünür,tatlı.5 karbonlu(Riboz,deoksiriboz), 6 Karbonlu (Glikoz,fruktoz,galaktoz)
         *Pentozlar:Yapısal. RNA, ATP, NAD, FAD, NADP yapısında.Deoksiribozda 1 O eksik.
         *Heksozlar:Yapısal ve enerji verici.Molekül dizilişleri farklı.Enzimler aracılığıyla birbirine dönüşür. Hücre zarından en hızlı galaktoz,sonra glikoz ve fruktoz geçer.
      -Disakkaritler:Glikozit bağıyla bağlanır (kovalent)
      -Polisakkaritler:Nişasta,glikojen(dallanmış,suda çözünür),selüloz(bağırsakta yüzeyi aşındırara mukus üretmek için uyarır, dallanmamıştır,suda çözünmez), heparin (kanın pıhtılaşmasını önler)
   *Yağlar: İçerdikleri O ve H karbonhidratlarındakinden daha çok; daha çok enerji verir. Yakılmaları uzun sürer. Aseton, eter vb. organik çözücülerde çözünür.
      -Yapısal ve enerji verici.D vitamini ve eşey hormonlarının yapısına katılıyor.
      -ADEK'in vücuda alınmasında etkili
      -Özellikle göçmen kuşlar,çöl hayvanları,kış uykusuna yatan hayvalarca bol depolanır.
   *Protein: Her canlınınki kendine özgü.Protein benzerliği akrabalık derecesini gösterir.
      -Basit proteinler:albümin, globulin, histon, sindirim enzimleri
      -Bileşik protein: glikoprotein, lipoprotein, fosfoprotein
   *Vitaminler:Hazır alınır
      -Genelde bitkilerden, ama depolananlar hayvanlardan da sağlanır
      -Kolay bozulur. ACDE oksijenle, ABEK ışıkla, CE demir,bakır vb. metallerle temas edince bozulur
      -Isı değişiminden de etkilenir.
      -Büyüme ve üremede önemli. Düzenleyici (koenzim)
      -ADEK (yağda erir):Karaciğerde depolanır. D vitamini vücut hücrelerinde oluşturulabilir.

DIŞ KUVVETLER

-İç kuvvetlerin oluşturduğu yer şekillerini aşındırır.

-Aşındırma, taşıma ve biriktirme faaliyetleri yapar.

RÜZGARLAR

-Kurak veya yarı kurak, cılız veya olmayan bitki örtüsünün bulunduğu yerlerde çok.

-Havalandırarak taşıma, çarptırarak aşındırma, biriktirme şekilleri yapar.

-Mekanik çözülmenin çok olduğu yerlerde olur.

-Mantarkaya

-Farklı sertlikteki kayaçların tabakalaşarak oluşturduğu şahitkaya

-U veya V şeklinde çöl çukurları (yardang)

-Çöllerideki hilal şeklinde kumul yığılması (barkan)

-Kum tepesi

-Lös (kısmen verimli toprak)

AKARSULAR

-Geçici sular: seyelan

-Kaynak ve ağızdan oluşur. Kaynaktan ağıza doğru yukarı, orta ve aşağı çığıra ayrılır.

-Akarsu havzasından beslenir

-Debi: Saniyede geçen su miktarı. Debi ne kadar çoksa taşıdığı parça da o kadar büyük. En yüksek debi Amazon'da

-Denge profili: Akarsu yatağı deniz seviyesine ulaşır. Hafif eğimli olur

-Düzenli rejimi olan akarsular ulaşım ve taşımacılık yönünden gelişmiştir (Ekvatoral ve Ilıman okyanus)

-Düzensiz rejim Muson, Savan ve Akdeniz ikliminde görülür

-Aşındırma şekilleri:Kırgıbayır,peribacası,devkazanı,peneplen,menderes,plato, vadi(çentik,kanyon,boğaz,yatık yamaçlı,geniş tabanlı)

-Biriktirme şekilleri:dağ içi ovası,dağ eteği ovası,birikinti konisi,taban seviyesi ovası,delta,taraça,ırmak adası

YER ALTI SULARI

-Karstik aşınım birikim şekilleri

-Yer altı suları bolsa ve saf kalın karstik arazi varsa bu şekiller olur

-Aşındırma:Uvala, dolin,kör vadi,düden,lapya,kanyon vadi,mağara,obruk,polye

-Biriktirme:traverten,dikit,sütun,sarkıt

BUZULLAR

-Kutup bölgeleri ve yüksek dağlarda olur. Enlem ve bakı etkisi

-Çeşitler:vadi buzulu,takke buzulu,sirk buzulu,iceberg,örtü buzulu,bankiz

-Aşındırma:moren,fiyort,sirk,buzul vadi,hörgüç kaya

-Biriktirme:moren seti,drumlin,sander düzlükleri

DALGA VE AKINTILAR

-Sürekli rüzgarlar,yoğunluk farkı,seviye farkı ve gelgit etkisiyle oluşur

-Gelgit B ve KB Avrupa kıyılarında ve Kanada koy ve körfezlerinde etkili. Gelgit yerinde delta yok,haliç kıyısı oluşur ve kirlenme olmaz.

-Haliçli kıyılar liman oluşumu için elverişli:Hamburg,Amsterdam,Londra

-Aşındırma:Falez,haliç

-Biriktirme:Saplı ada,koy seti,kıyı seti,tombolo,lagün,kıyı oku

KIYI TİPLERİ

-Enine:koy,körfez,doğal limanlar çok.Hinterland geniş.Ege kıyıları

-Boyuna:kıta sahanlığı dar.Karadeniz ve Akdeniz kıyıları

-Limanlı kıyı:Kıyı okları koy önlerini kapatır. Ukrayna kıyıları,Odesa ve Dinyeper limanları

-Dalmaçya tipi:Adriyatik

-Ria tipi:GB İrlanda,KB İspanya, İstanbul ve Çanakkale boğazları

-Haliçli kıyı

-Fiyort tipi:Norveç,İskoçya,İsveç,Kanada

-Skyer:Norveç,Finlandiya,Kuzey Şili

-Resif:Mercanlar yığılıp oluşturur. KD Avustralya

-Watt tipi:Gelgit etkisi. Hollanda

ÇÖZÜLME

Fiziksel:Çöller,yüksek dağlar,orta kuşak karalarının iç kısımları,kutba yakın alanlar

Kimyasal:Ekvatoral ve muson iklimleri

Heyelan:Özellikle kar erimelerinin bol olduğu ilkbaharda olur.

İÇ KUVVETLER

-Enerjisini magmadan alır.Kıta,dağ,deprem,volkanizmayı oluşturur.


OROJENEZ:Kıvrım dağları,horst-grabenler ve fay hatları oluşur
-Jeosenklinallere dış kuvvetlerin etkisiyle yan basınçlar tarafından tortul kütleler gelir.
-Sertlik ve direncine göre tabakalar ya kırılır ya da kıvrılır.
-Kıvrımlı Dağlar























-I. zamanda eski kıvrım dağları:Kaledoniyen (İskoçya ve Norveç)
-I. zaman sonlarında Appalaşlar, Urallar ve Orta Ren Dağları
-III. zamanda genç kıvrım dağları:Alpler,Kayalık,And,Himalayalar (Hindistan levhası kuzeye kayar)
-Memlekete nolii? Yıldız, K. AD, Karasu–Aras,Toroslar,Ergene Havzası, İç Anadolu düzlükleri


-Kırıklı Dağlar

-Tortullar kırılır,yatay ve dikey doğrultuda yer değiştirir.
-Horst: Altay, Tanrı, Ural (Asya), Juralar (Avrupa
-Graben:K Amerika'da Appalaş Dağları,A Afrika'dan Hatay'a doğru Kızıldeniz,Lut Gölü vb. çukurlar
-Memlekete nolii?
   *Horst:Biga, Kaz, Mandra, Yunt, Menteşe, Aydın, Bozdağlar
   *Graben:Menderes Ovaları, Gediz Ovası, Bakırçay ve Hatay çukurluğu
-Deprem, volkanizma ve fay; kırık hatları üzerinde.


EPİROJENEZ
-Sial ve Sima arası izostatik denge çeşitli kuvvetlerle bozulunca kara ve deniz tabanları dikey doğrultulu çökme-yükselme hareketleri gösterir.
-Yükselmeyle jeoantiklinal, alçalmayla jeosenklinal oluşur. Kara ve deniz oranları buna bağlı olarak değişir
-Suyun karada ilerlemesi transgresyon, gerilemesi,regresyondur.
-İskandinav YA, Grönland, Kanada'da da buzulların erimesi ile yükselme; Hollanda ve K Amerika ovalarının tortullaşması ile çökme olur.

VOLKANİZMA

-Magma kıta kenarları ve fay hatlarından fırlar

-Derinlik volkanizması:dayk,bakolit,lakolit,sill vb şekiller.Zamanla dış kuvvetlerin aşındırmasıyla yüzeye çıkar.

-Yüzeysel volkanizma:Magma katı,sıvı,gaz halinde yeryüzüne çıkar.Lav püskürür. Patlamalarda yüzeye çıkan irili ufaklı kayalara tüf denir ve birikmeleriyle tüf tabakaları oluşur. Miniklere volkan tüfü, ortalara lapilli, büyüklere volkan bombaları denir.

-Volkanların ağızlarına krater, büyüğüne kaldera denir. Sırf gaz patlaması olursa da maar çukuru oluşur.

-Kül konileri: Magma yoğun ve akışkansa.

-Kalkan konileri: Magma akışkansa. Kubbemsi görüntü. Ör: Havai

-Tabakalı volkanlar:Magma pek akıcı değilse. Ör:Japonya

-Büyük Okyanus çevresi, Atlas Okyanusu ortası, Alp-Himalaya kuşağı, Akdeniz-D Afrika'da var çok.

-Volkanik sahalarda çok mineral var. Verimli tarım arazileri de var haliyle. O yüzden yerleşim de bol.

DEPREMLER
İnceleyen bilim:Sismoloji. Ölçen alet:Sismograf
Volkanik depremler:Sırf volkanizmadan etkilenen arazide oluşur (Japonya,İtalya,Endonezya,Kolombiya vb) Şiddeti de az
Çökme (Göçme depremler): Kolay eriyen karstik arazilerin (mağara vb) çökmesiyle olur.Şiddeti az,dar alan
Tektonik depremler:Fayların oluşturduğu bloklar dikey ve yatay hareket eder.En şiddetli ve yıkıcı depremler.           
   -Depremin yer altındaki başlangıç kısmı: Hiposantr
   -Hiposantra en yakın olan dış yüzeydeki nokta:episantr
   -Episantr-hiposantr arası uzklık odak derinliği
   -Deprem şiddetinin aynı olduğu yerlerin birleştirilmesiyle oluşan harita:izoseist hasrita
   -Odak derinliği ne kadar az, enerji ve deprem süresi ne kadar fazlaysa yıkıcılık o kadar artar
   -Genç oluşumlu alanlarda olur:Ateş çemberi, Alp-Himalaya sistemi
   -Fay türleri: Normal, ters, yanal atılımlı
   -Dalgalar: S (enine), P (boyuna), yatay dalgalar
      *P dalgaları en hızlı dalgalar. 
      *S dalgaları yıkıma yol açar
      *Yatay dalgalar onlardan daha yavaş, ama genlikleri daha fazla;P ve S kadar yıkıcı değil


TSUNAMİ
Okyanus ve deniz tabanlarında deprem olunca bu oluyor.

JEOLOJİK DEVİRLER

JEOLOJİ:Yerkürenin tarihini inceler.

İLKEL ZAMAN (ANTEKAMBRİYEN)

-Kıta çekirdekleri oluşur:Fenno-Sarmatya (Baltık denizi çevresi),O Afrika,Angora, Avustralya,Kanada,Brezilya Amazon,Antarktika 

-Bakteri ve algler bu dönemde ortaya çıkar

I. ZAMAN (PALEZOİK)

-Kıta çekirdekleri genişler.

-Şiddetli tektonik hareketler (eski kıvrım sistemi) 

-Masif

-Kaledoniyen ve Hersiniyen kıvrımları:K Amerika (Appalaş Dağları), İber YA,Fransa,Almanya,Ural,Altaylar,G Afrika,D Avustralya dağları

-Sıcak ve bol yağışlı (gür ormanlar) başkalaşırlar ve taş kömürü yatakları oluşur.

II. ZAMAN(MEZOZOİK)

-Tortullaşma ve birikme dönemi. Deniz seviyesi yükselir

-Dinazorlar

-Yerkabuğı kırılınca iki kıta ayrılır ve arasında Tetis Denizi oluşur.

III. ZAMAN (SENOZOİK, TERSİYER, NEOZOİK)

-Şiddetli yer kabuğu hareketleri

-Alp kıvrımları

-Antarktika Avustralya'dan uzaklaşır.

-Atlas ve Hint Okyanusları belirginleşir.

-Petrol,linyit,tuz ve borasit yatakları

-Bugünkü bitki ve hayvan türleri

IV. ZAMAN (KUATERNER)

1-Buzul çağı:Kalıcı kar alt sınırlarda.Deniz ve kara seviyesi değişir.Egeid karası çöker,Ege Denizi oluşur. İstanbul ve Çanakkaler Boğazları oluşur. Dönem sonunda ilk insan ve ilk kültürler çıkar.

2-Holosen:Deniz ve kara seviyesi günümüzdeki hale gelir.

YERİN YAPISI VE OLUŞUM SÜRECİ

Dünyanın oluşumundan bu yana geçen zaman ve Dünya'nın yapısı jeolojik zamanlar yardımıyla belirlenir.,

YERKÜRENİN KATMANLARI:Yerküreyi oluşturan iç içe geçmiş kürelere geosfer denir.

1-YERKABUĞU (LİTOSFER)

   -Katılaşım kayaçlarından oluşur. En dıştadır.

   -En hafif ve ince tabaka.

   a)Granitik (Kıtasa) Kabuk (SiAl):Katı haldedir.Okyanus tabanlarında az,kıta tabanlarında çok.

   b)Bazaltik (Okyanusal) Kabuk (SiMa):Okyanus tabanlarında kalınlaşır.Lavların katılaşmasıyla oluşur.

2-MANTO

   -Akışkan kısım:astenosfer

   -Yoğunluğu litosferden çok.

   -Üst kısmındaki maddeler plastik özelliği de gösterir.

   -Sıvı malzemesine mağma da denir.Volkan,deprem vb. olayların oluşmasına neden olur (iç kuvvetleri tetikler)

   -Yerkürenin yaklaşık %80'idir.

3-ÇEKİRDEK (BARİSFER)

   -En kalın ve ağır katman

   -Üst kısım (sıvı):dış çekirdek

   -İç kısım (katı): iç çekirdek

   -Kıtaların kayma teorisi (levha tektoniği-Alfred Wegener):Kıtalar okyanus tabanlarına sımsıkı bağlı değil. Levhaların yer değiştirmesinden iç mantoda oluşan konveksiyon akımları sorumlu.

      -Okyanusal levhaların birbirinden uzaklaşması (orta sırt):Uzaklaşan levhalar astenosferden gelen eriyik kayaçların sızdırdığı yarıklar oluşturur.Eriyik yüzeyde katılaşır.Yerkabuğuna eklenir.Büyük depremler olmaz burada.Depremlerin odakları genelde yüzeye yakındır. Ör:Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusu'ndaki orta sırtlar)

      -Kıtasal Okyanusal Yaklaşma (Dalma Batma):Okyanus kıtanın altına dalar, dalan kısım erir;magmanın bir kısmı kıta tarafında yanardağ kümelerini oluşturur.Ör: G Amerika Levhası-Nazka Levhası arası And Dağları.

      -Kıtasal Levhaların Birbirine Yaklaşması (Kıvrımlı Dağ Sıraları):Himalayalar. 

   -Levha sınırları deprem ve volkanik faaliyetlerin bol olduğu yerlerdir.